نشست آنلاین جلسهٔ اول آموزش هنر حل مسئله، با موضوع «آموزش هنر حل مسئله یا آموزش تست‌زنی؟» ساعت ۱۹:۰۰ روز چهارشنبه ۳ اردیبهشت ۱۴۰۴ برگزار شد.
تاریخچه‌ای کوتاه دربارهٔ سایت تکمیلی
سایت تکمیلی از زمستان سال ۱۳۹۶ شروع به‌کار کرد. اعضای تیم تکمیلی، مدرسان باسابقه و جدی مدارس تیزهوشان تهران بودند و در نوشتن کتاب‌های ریاضیات تکمیلی سمپاد و طراحی مسائل آزمون‌های کشوری تجربهٔ زیادی داشتند.آنها همچنین، محققین ریاضیات در سطح بین‌المللی و آشنا به علم روز دنیا هم بودند. و هدف سایت این بود که با استفاده از ابزارهای مختلفی که در اینترنت وجود دارد، بستری فراهم کند تا دانش‌آموزان پیگیر و علاقه‌مند از همه‌جای ایران بتوانند به نویسندگان کتاب‌های تکمیلی دسترسی داشته باشند و با آنها بحث و گفتگو کنند.
تا به‌امروز، که بهار ۱۴۰۴ است، ما بیش از ۶۰هزار کامنت علمی-آموزشی دریافت کرده‌ایم و به همهٔ آنها پاسخ داده‌ایم. در این سال‌ها، دانش‌آموزان علاقه‌مند زیادی داشته‌ایم که با استفاده از کامنت‌گذاری در مطالب مختلف، و پیگیری گفتگو‌های شکل گرفته، پیشرفت قابل توجهی در ریاضیات داشته‌اند و این درس بسیار مهم را به‌طور عمیق و مفهومی، و متفاوت از آنچه در مدارس تدریس می‌شود، آموخته‌اند.
تا سال ۱۴۰۱ محتواهای متنی، مسابقات ریاضی، ویدئوهای به‌روز دنیا به‌صورت زیرنویس شده، آزمون‌های آنلاین، درسنامه‌های مفصل، و … در سایت تکمیلی منتشر شد. از بهار ۱۴۰۲ علاوه‌بر این موارد، دوره‌های آنلاین هم در سایت تکمیلی برگزار شد و با توجه به استقبال نسبتاً خوبی که از سراسر ایران داشتیم، این دوره‌ها تا به‌امروز ادامه پیدا کرده است؛ که یک بخش آن به آموزش کتاب‌های ریاضیات تکمیلی سمپاد می‌پرداخت و در بخش دیگر، سعی می‌کردیم «هنر حل مسئله» را به دانش‌آموزان آموزش دهیم. که این کلاس‌ها با عنوان «دوره‌های پیشرفته» یا «Advanced» برای دانش‌آموزان هفتم، هشتم، نهم، و دهم برگزار شده است. همچنین دوره‌های المپیاد ریاضی و کامپیوتر را هم داشتیم که مدرس این دوره‌ها آقای دکتر علیپور بودن که از مدرس‌های به‌نام المپیاد هستن.
البته، در بسیاری از بخش‌های کتاب‌های ریاضیات تکمیلی سمپاد، رویکردمان «آموزش حل مسئله» بوده است؛ ولی چون در این کتاب‌ها مجبور بودیم سرفصل‌ها کاملاً مطابق با سرفصل‌های کتب درسی آموزش‌وپرورش باشد، طبیعتاً دست‌مان آنقدر باز نبوده است.
از زمستان ۱۴۰۲، در تلگرام گروه «مشاوره ریاضی برای اولیاء» را تشکیل دادیم. و کمی بعد، هر چند وقت، یک جلسهٔ آنلاین برگزار کردیم. در این گروه و جلسات آنلاین هدفمان این بود که گفتگوهایی انجام شود تا اولیایی که پیگیر درس ریاضی فرزندشان هستند، بتوانند از زمانی که برای این کار صرف می‌کنند، بهترین نتیجهٔ ممکن را بگیرند.
گفتگوها در همان گروه تلگرام موجود است. ویدئو و متن سخنرانی بعضی از جلسات آنلاین هم در سایت تکمیلی موجود است. (در صفحهٔ اول سایت، از کادر نارنجی، روی دکمه «ریاضی والدین» کلیک کنید.)
از این به بعد می‌خواهیم تمرکز بحث‌مان را روی موضوع «آموزش هنر حل مسئله» بگذاریم. و امروز اولین جلسهٔ آموزش هنر حل مسئله برای اولیاء و معلمان را تشکیل داده‌ایم.
ما کتابی نوشته‌ایم با همین عنوان، که البته، هنوز نسخهٔ کاغذی آن چاپ نشده است. احتمالاً اواسط تابستان ۱۴۰۴ به مراحل نهایی و چاپ برسد. محتوای این کتاب با کتاب‌های بازار متفاوت است و در این جلسات سعی می‌کنیم این نوع نگاه به ریاضیات را به اولیاء آموزش دهیم تا اگر آنها بخواهند با فرزندشان کار کنند، بدانند چگونه باید با فرزندشان همراه شوند. همچنین، این جلسات می‌تواند آموزشی باشد برای معلمان علاقه‌مندی که می‌خواهند ریاضیات را عمیق و مفهومی تدریس کنند.
آموزش هنر حل مسئله یا آموزش تست‌زنی؟
در دهه‌های اخیر، رویکرد «آموزش تست‌زنی» در ریاضیات، یکی از دلایل اصلی پس‌رفت در آموزش ریاضی ایران بوده. دربارهٔ چرایی و علت‌های «پس‌رفت» در آموزش ریاضیات ایران، در سخنرانی قبلی که با عنوان «تفکر مؤثر و نتیجه‌بخش در ریاضیات» در بهمن ۱۴۰۳ برگزار شد، به‌طور مفصل توضیح داده‌ام.
وقتی ذهنیت دانش‌آموز و معلم «صرفاً» این است که دانش‌آموز در یک امتحان خاص موفق شود، آموزش به انحراف کشیده می‌شود و جالب است که آمار نشان می‌دهدکه با چنین رویکردی، عملکرد اکثر دانش‌آموزان، حتی در آن امتحان خاص هم موفقیت‌آمیز نیست! (برای نمونه، آمارهای ارائه شده در وبینار تفکر مؤثر و نتیجه‌بخش در ریاضیات را ببینید.) از نظر ما رویکرد درست این است که ابتدا باید آموزش به‌طور اساسی و عمیق باشد و دانش‌آموز لذت تفکر عمیق را بچشد و بعد، یعنی در مراحل نزدیک شدن به هر امتحانی، او با پشتوانهٔ قوی و ساختار محکمی که در ذهنش شکل گرفته، خودش را برای آن امتحان خاص آماده کند.
برای واضح‌تر شدن بحث، یک مثال ملموس را بررسی کنیم: «گرفتن گواهینامهٔ رانندگی»!
الان، کسی که در ایران بخواهد گواهینامهٔ رانندگی بگیرد باید در یک آموزشگاه رانندگی رسمی ثبت‌نام کند و چند جلسه آموزش ببیند. اگر آموزشگاه او را تأیید کرد، آن‌وقت مجاز است در آزمون اصلی شرکت کند. در آزمون گواهینامه چند آیتم وجود دارد که فرد باید آنها را به‌درستی اجرا کند. مثلاً پارک دوبل!
معمولاً آموزشگاه‌ها همین چند آیتم را به فرد یاد می‌دهند تا او بتواند گواهینامه را بگیرد. به‌احتمال زیاد، شما بسیاری از اطرافیان‌تان را دیده‌اید که به‌تازگی گواهینامه گرفته‌اند ولی هنوز واقعاً رانندگی بلد نیستند و حتی خودشان اعتمادبه‌نفس رانندگی کردن را ندارند. بسیاری از افراد بعد از گرفتن گواهینامه چند جلسهٔ دیگر به آموزشگاه می‌روند تا رانندگی را بهتر یاد بگیرند.
چنین فردی را مقایسه کنید با فردی که رانندگی را قبلاً به‌طور واقعی یاد گرفته باشد. طبیعتاً چنین فردی هم باید قبل از آزمون گواهینامه روی آیتم‌هایی که قرار است از آنها امتحان گرفته شود تمرین کند تا بتواند در آزمون موفق شود. ولی کار این فرد بسیار ساده‌تر و درست‌تر از فردی است که از ابتدا فقط مهارت‌های مربوط به آزمون را یاد می‌گیرد.
در سال‌های اخیر، سودجویان حوزهٔ آموزش ریاضی، دو چیز را به اولیاء و معلمان القاء کرده‌اند:
- برای اینکه یک مبحث ریاضی را یاد بگیری باید چندین کتاب بخری و چندصد تمرین حل کنی.
- در ریاضیات هرچقدر تمرین و مسئله حل کنی، باز هم کم است. و تا ابد (در اینجا منظور از ابد، تا وقتی است که آن آزمون خاص برگزار شود) باید کتاب جدید بخری و همهٔ نمونه سؤال‌های جهان را حل کنی. شاید نمونه سؤالی در این کتاب جدید باشد و در آزمون بیاید که تو قبلاً آن را ندیده باشی.
البته، این مورد دوم می‌تواند درست باشد!
مورد دوم وقتی درست است که رویکرد ما در آموزش ریاضی فقط این باشد که دانش‌آموزی تربیت کنیم که تنها بتواند تمرین‌ها و مسائلی را در ریاضیات حل کند که قبلاً نمونهٔ آنها را دیده باشد. با چنین رویکردی مطمئناً نمی‌توانیم خلاقیت دانش‌آموز را پرورش دهیم، و حتی اگر او اندکی خلاقیت هم داشته باشد، آن را نابود می‌کنیم.
بسیاری از پدرها و مادرها که فرزندشان در پایه‌های هشتم یا نهم به بالا درس می‌خوانند و اتفاقاً زمانی بچه‌های باهوش و خلاقی بوده‌اند، کاملاً حس کرده‌اند که ریاضیاتِ صرفاً محاسباتی و فرمولیِ دبیرستانی چگونه خلاقیت فرزندشان را کشته است. آنها چند سال قبل می‌دیدند که فرزندشان به ریاضیات و چالش‌های فکری بسیار علاقه‌مند بوده ولی الان، از آن ذهن خلاق و چشمانی که از حل یک مسئلهٔ جالب برق می‌زد، هیچ اثری وجود ندارد!
اگر به تبلیغات ناشرها و حتی روی جلد به‌اصطلاح این کتاب‌ها نگاه کنید، با چنین جملاتی مواجه می‌شوید: «پوشش ۱۰۰درصد سؤالات آزمون فلان در nسال اخیر»!
آقا یا خانمی که کارخانه تولید تست یا تمرین ریاضی هستی (که البته بسیاری از تمرین‌ها و تست‌ها تولید خودتان نیست، کپی از کتاب‌های خارجی است)! اگر در فلان آزمون ۵ تست مشابه از جزوهٔ تو وجود دارد، جزوه‌ای که بیش از ۵۰۰۰ تست در آن است، آیا دانش‌آموز باید این‌ها را حفظ باشد که بتواند چنین تست‌هایی را حل کند؟
در آزمون تیزهوشان، اگر تیم طراح افرادی قوی باشند، به‌راحتی می‌توانند سؤالات خلاقانه طرح کنند، بعد این جزوه‌ها یا به‌اصطلاح کتاب‌ها را ورق بزنند و حواسشان باشد که سؤالی مشابه آنها در آزمون ندهند! حتی در درس ریاضی کنکور هم همین اتفاق می‌افتد. طراحان سعی می‌کنند سؤالاتشان مشابه سؤالاتی که بعضی‌ها برای آنها روش‌های تستی می‌سازند، نباشد.
تبلیغ صادقانه این است: «آماده‌سازی صددرصد دانش‌آموزان برای آزمون‌های سال‌های قبل»!
معلمانی که با چنین رویکردی تدریس می‌کنند، یعنی دانش‌آموز را به ماشینی تبدیل می‌کنند که فقط بتواند مسائل و تمرین‌هایی را حل کند که مشابه آنها را دیده است، نهایت توانایی‌شان این است که دانش‌آموزان را برای آزمون سال‌های گذشته آماده کنند.
توجه کنید که آیتم‌های آزمون رانندگی تقریباً مشخص است. و به‌نظر من نباید به نوع آموزش آموزشگاه‌های رانندگی ایراد گرفت. اما سؤالات آزمون‌های مهم مثل تیزهوشان یا کنکور، دقیقاً مشخص نیست. به‌خاطر همین است که هر وقت کمی تیپ سؤالات آزمون تیزهوشان یا کنکور عوض شود، استدلال‌های عجیب و غریب آموزش‌دهنده‌های قُلابی را می‌شنویم که مثلاً می‌گوید سؤالات در حد المپیاد بوده، به سن دانش‌آموز نمیخورده! از کتاب‌های دانشگاهی سؤال طرح کردن و ….
دلیل اینکه می‌گوییم «متخصصان قُلابی» به‌خاطر این است که بعضی از این تخصص‌ها، مثل «متخصص هوش» صرفاً به‌دلیل نوع سؤالات آزمون‌ها تولید شده‌اند! ما تا قبل از سال ۱۳۹۷ که آزمون تیزهوشان «تست هوش» نبود، متخصص هوش نداشتیم! خود من در تابستان سال ۱۳۹۰ می‌خواستم برای کلاس‌های تابستانی و فوق برنامه یک از مدارس حلی تهران، تست‌های هوش را آزمایش کنم و ببینم آیا نتیجه یا اثر معناداری روی ذهن دانش‌آموزان دارد یا نه! آن‌موقع هرچه گشتم اصلاً در ایران نه متخصص هوش پیدا کردم و نه کتابی که به‌طور جدی به این موضوع پرداخته باشد. خودم یک کتاب خارجی را ترجمه کردم، تایپ کردم و به‌صورت پلی‌کپی هرجلسه به بچه‌ها می‌دادم. الان، همون کتاب به‌صورت آزمون‌های آنلاین رایگان روی سایت تکمیلی هست. نسخهٔ کاغذی این کتاب هم چاپ شده است. و چندسال پیش که بعضی از کتاب‌های هوش بازار ایران را ورق می‌زدم، می‌دیدم که تقریباً همهٔ سؤالات آنها کپی همان چندین اثر خارجی است که من سال‌ها پیش دیده بودم.
به‌هرحال، از نظر ما، رویکرد درست در آموزش ریاضیات این است که علاوه‌بر تدریس اصولی و درست مطالب پایه‌ای، باید همواره و در هر سنی به «آموزش هنر حل مسئله» به‌طور جدی پرداخته شود. کسی که هنر حل مسئله را یاد می‌گیرد سطح توانایی‌اش بسیار بالا می‌رود. منِ نوعی، به‌عنوان یک معلم، هیچ‌وقت ۵۰۰۰ تست حل نکرده‌ام ولی چرا به مسائل مختلف ریاضیات اشراف دارم؟ به‌خاطر این است که نوع نگاهم با نوع نگاه دانش‌آموزی که فقط تمرین‌های محاسباتی و به‌اصطلاح «نمونه سؤال» دیده، متفاوت است. منِ معلم باید بتوانم نوع نگاه دانش‌آموزم را تغییر دهم و نگاه و وسعت دید او را که مشابه یک قورباغه است، به وسعت دید یک عقاب ارتقاء دهم. (این جمله از مقالهٔ Birds and Frog مجلهٔ Notices انجمن ریاضی آمریکا گرفته شده است.) و بهترین و لذت‌بخش‌ترین چیز برای یک معلم این است که شاگردهایش بهتر از خودش بشوند.
ارسال کامنت و دیدگاه
در اولین فرصت به کامنت شما پاسخ می‌دهیم و بلافاصله یک ایمیل برایتان ارسال می‌کنیم. ❤️